44 günlük savaşta Azerbaycan Ordusunun Ermeni ordusuna verdiği zaiyat hayallerimizden daha büyüktü. Ama arzudan arzu doğar, şimdi hayellerimin ufkunda ZENGEZUR’un doluluğu var. Karakilsa’daki (Sisyan) Arafsa köyüne (Haylar Arevis diyorlar) gitmek istiyorum. 1987’de en son gördüğüm ana vatanıma.
101 yıl önce Zengezur, 113.895 kilometrekarelik alanıyla Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin bir parçasıydı. Sovyet döneminde topraklarımız 27.000 kilometre kare azaldı. Bu Ermenistan topraklarının % 90’ıdır. Bunlar Zengezur, Erivan, Bayazid, Şerur-Dereleyez ve Göyçe ilçelerinin bölgeleri.
18. yüzyılda, Zengezur ilçesi topraklarının çoğu Karabağ Hanlığı’nın, bir bölümü Nahçivan ve Erivan Hanlıklarının bir parçasıydı. Çarlık Rusyası döneminde, Gence (Yelizavetpol) eyaletinin bir parçasıydı.
1897’de Zengezur’un nüfusu 142.000 idi, bunun 71.2 bini (yüzde 50.1) Azerbaycanlı ve 63.6 bini (yüzde 44.8) ermeniydi. Ermenistan Merkez İstatistik Dairesi’nin 1962’de yayımlanan istatistik bülteni, 1831’de Erivan kentinde 18.766 kişiden 15.992’sinin ve 1866’da 27.246 kişiden 23.627’sinin Azerbaycanlı olduğunu göstermektedir (yani nüfusun yüzde 85.2).
Yeniden yerleştirmelere rağmen 20. yüzyılın başında Zengezur ilçesine bağlı 321 köyden sadece 81’inde Ermeniler yaşamaktadır. Onlar 1813-1828 antlaşmalarından sonra göç edenlerdi. Gafan, Gorus, Garakilsa (Sisyan), Mehri, Zengilan, Gubadli ve Laçin olmak üzere 7 bölgeden oluşan Zengezur ilçesinde 240 Azerbaycan (Türk) köyü, üç kat daha az Ermeni köyü vardı.
19. yüzyılın sonlarından itibaren Ermeni milliyetçilerinin “Büyük Ermenistan” yaratma hayalleri daha da güçlendi. 1885’te Armenakan,1887’de Cenevre’de “Hınçak” ve 1890’da Tiflis’te “Taşnaksutyun” partileri kuruldu. 1917’de Rusya’da yaşanan Şubat ve Ekim Devrimlerinden sonra Taşnaktsutyun partisi ve Ermeni Ulusal Kongresi daha aktif hale geldi. Aynı zamanda, Aralık 1917’de Lenin tarafından Kafkasya Geçici Acil Komiseri olarak atanan S. Şaumyan, Azerbaycanlı katliamının organizatörü ve lideri oldu.
başından Mart 1918’e kadar olan dönemde Zengezur ilçesine bağlı 109 köy ve Karabağ’da 157 köy Ermeni silahlı kuvvetleri tarafından tahrip edildi. 1918-1920 yıllarında Zengezur, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti’nin toprakları olarak Şuşa, Cavanşir ve Cebrayil ilçeleriyle birlikte Karabağ Valisi’ne dahil edildi. 28 Nisan 1920’de Azerbaycan’da Sovyet iktidarının kurulmasından sonra, Zengezur ayrı bir idari bölge – Azerbaycan’ın bir parçası olarak bir kaza haline geldi.
Ancak Taşnak Ermenistan Cumhuriyeti, Zengezur’u tamamen ilhak etmeye çalışıyordu. Karabağ’ın dağlık kesiminde Ermeni kuvvetlerinin saldırıları devam etti. Maalesef Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti hükümeti, Zengezur’daki katliamları önlemek, bölgeyi korumak ve doğru siyasi kararı vermek için kararlı adımlar atamadı. Hükümetin ilk Savunma Bakanı ve Karabağ Genel Valisi Hüsrev bey Sultanov’un da bu konuda meclise çağrıları vardı.
30 Nisan 1920 tarihli bir notta, Azerbaycan SSC (Geçici Devrim Komitesi) hükümeti, Ermenistan’dan Zengezur ve Karabağ’ı askerlerini temizlemesini talep etti. Ancak Bolşevik Rusya, Azerbaycan’dan sonra Ermenistan’ı Sovyetleştirmek için Ermeni nüfusunu kullanmak istedi. Lenin’i, Zengezur’un (Nahçıvan ve Karabağ’ın yanı sıra) Ermenistan’a nakledilmesinin Ermeni halkının Sovyet hükümetine olan güvenini artıracağına ikna etmeye çalıştılar. Rusya Dışişleri Bakanı Çiçerin, Orjonikidze’ye 2 Haziran 1920’de yazdığı bir mektupta, “Taşnak (Ermeni) hükümeti ile uzlaşmaya varmamız bizim için önemlidir” diye yazdı.
Kafkasya Olağanüstü ve Tam Yetkili Başkanı olarak atanan Orjonikidze de bu konuda Ermenilere destek verdi. 10 Ağustos 1920’de Rus Komünist Partisi Kafkasya Bürosu Nahcivan’ın Şerur-Dereleyez bölgesini Azerbaycan’ın Bolşevik liderliğinin izni olmadan Ermenistan’a devretmeye karar verdi ve Karabağ ve Zengezur Azerbaycan ile Ermenistan arasında “ihtilaflı bölgeler” ilan edildi.
Zengezur’un Ermenistan’a devri, 30 Kasım 1920’de Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi Siyasi ve Teşkilat Bürolarının ortak toplantısında karara bağlanmıştır. Kararın temel amacı, ana paragrafında yansıtıldı. Zengezur’un Sovyet Ermenistan’ın bir parçası olduğu söyleniyordu. Zengezur’dan koparılıp Taşnaklara verilen Gafan, Gorus, Sisyan ve Mehri’nin toplam toprakları, Azerbaycan SSC’nin Dağlık Karabağ Özerk Bölgesi topraklarından 4505.5 km2, yani 105.5 km2 daha fazladır.
13 Ekim 1921’de imzalanan Kars Antlaşması’nda Nahçıvan’ın Azerbaycan toprağı olduğunun onaylanmasıyla Ermenistan’ın Nahçıvan’ı işgal etme girişimi boşa çıktı. 1988’de Zengezur’da yaşayan Azerbaycanlılar atalarının topraklarından kovuldu. Onlara ait yüzlerce tarihi, maddi ve kültürel eser, kitlesel teröre maruz kalan Azerbaycanlıların son temsilcilerinin Zengezur’u terk etmeye zorlanmasının ardından Ermeniler tarafından tahrip edildi.
Kafkasya’da yeni tarihsel koşullar ortaya çıktı – Zengilan, Gubadli kurtarıldı ve cesur Ordumuz Laçin’i düşmanın pençesinden kurtardı. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in dediği gibi: “Atalarımızın toprakları Erivan Hanlığı, Zengezur bölgesi ve diğer topraklar şimdi Ermenistan devletinin arazisi haline gelmiş durumda. Bunlar bizim tarihi topraklarımız, ama buna hakkımız olmuş olsa bile, Ermenistan’a karşı toprak talebinde bulunmuyoruz. Çünkü bugünkü Ermenistan’ın bulunduğu topraklar eski Türklerin ve Azerbaycanlıların topraklarıdır.”
Bir asır öncesinden olan hatamızı düzeltme fırsatını değerlendirmek zorundayız. Zengezur’un geriye kalan bölümlerinin – Gafan, Gorus, Karakilise (Sisian) ve Mehri – BM tarafından tanınan Ermenistan toprakları olduğu gerçeğine gelince – burayı hala bir “rezerv bölge” olarak tuttuğumuzu söyleye bileriz.
Apocalypto filminin sonunda yapılan açıklamaya göre: “Büyükbabam bu dağlarda avlanırdı ve babam o düzlüklere bir ev inşa ederdi. Bu ülkeden atılsam da geri döneceğim! Geri döneceğiz ve çocuklarımız tekrar o yerlerde yaşayacak! “
